ФАРFОНА —ЭНГ УЧҚУР АРҒУМОҚЛАР ВАТАНИ
Ёхуд Буюк ипак йўлининг очилиши ҳақида
Дунёдаги энг учқур отларнинг асл ватани Фарғона водийси эканлигини ҳамма юртдошларимиз ҳам билаверишмаса керак. Уларнинг дунё бўйлаб тарқалиб кетишида қадимги хитойлик-
ларнинг хизмати катта бўлди. Хитойликлар Фарғона отларига ниҳоятда ўч бўлишган, уларга эришиш учун турли йўлларни қидиришган. Бунинг тарихи қуйидагича:
Милоддан олдинги даврларда қадимги хитойликлар улкан тоғлар ва Гоби чўли ортидаги сеҳрли ўлка деб билинган Марказий Осиёда яшовчи эллар билан алоқа боғлашга жуда ҳавасманд эдилар. Хитой императори У-ди хуннлар яшайдиган ўлкалар ҳақида маълумот йиғиш, усин, юэчжи қабилалари билан алоқа ўрнатиш учун дипломат ва сайёҳ Чжан Цяньни милоддан аввалги 138 йили юз киши ҳамроҳлигида Марказий Осиёга юборади ва шу билан кейинчалик Оврупода Буюк ипак йўли номини олган йўналишга асос солади.
Чжан Цянь яшаган даврда Хитойнинг шимолий ҳудуди Буюк Хитой девори билан ўралган эди. Чжан Цяньгача хитойликлар шимол ва ғарбнинг ичкарисига, Гоби чўли ва Цайдам ботиқлигидан нарига деярли ўтмаган. Бунга табиий тўсиқлар – тоғ ва улкан чўл халақит берганидан ташқари, Марказий Осиё ҳудудида шамол каби кезиб, ҳукмронлик қилиб юрган, Хитой императорларини деворнинг ичкарисидан чиқармай қўйган ва доимо диққат марказида ушлаб турган хунн қабилалари имкон бермасди.
Қадимги Ўзбекистон ҳудудига отланган Чжан Цянь одамлари билан хуннлар ҳудудига ўтган замони қўлга олиниб, улар хоқонга рўпара қилинади. Чжан Цяньнинг холис сайёҳ эканлигига шубҳа қилган ҳукмдор уни айғоқчи сифатида ўн йил тутқинликда тутиб туради, асирни зерикмаслик учун хунн қизига уйлантириб ҳам қўяди.
Ўнинчи йил “куёв” ҳибсдан қочиб, уни яхши кутиб олган Фарғона ҳукмдорининг олдига боради, у ердан ҳозирги Ўзбекистон шаҳарларини бир йил кезиб, маҳаллий элларни, табиий шароитни ўрганиб чиқади ва милоддан аввалги 127 йили юртига қайтади. Йўлда Чжан Цянь яна хуннлар қўлига тушади. Бу сафарги тутқинлик бир йил давом этади. Фитна натижасида хуннларнинг хоқони ўлдирилганлигидан фойдаланган сайёҳ иккинчи марта тутқинликдан қочади.
Чжан Цянь Хитойга ягона ҳамроҳи, моҳир жангчи – Ганьфу шериклигида кириб келади. Чжан Цяньнинг аниқ ҳисоб-ки- тобларига қараганда у 25 минг ли (14 минг км.) йўл босиб ўтган. Сайёҳнинг императорга рапорт шаклида келтирган ҳисоботини Хитой тарихининг отаси Сима Цянь ўзининг “Шицзи” тарихий асарида келтириб ўтган. Унда Чжан Цянь ҳозирги Фарғона водийсида бўлган Довонни (мил. аввалги III аср — милодий II асрда бор бўлган давлат): Учқўрғон каби катта-кичик етмиш шаҳар ва қўрғонларга эга бўлган, тотликда тенгсиз гуруч ва буғдой экиладиган, асалдек узум ва энг муҳими, самовий отлар етиштириладиган, ниҳоятда гуллаб-яшнаган ўлкани тасвирлайди.
Шунингдек, сайёҳ Канцзюе — Хоразм ва у ердаги жанговар эллар, Усунь улуси — ҳозирги Еттисой, Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Бактрия, Парфиёна Тангри тоғ (Тянь-Шань) ва Помир тоғ тизмалари, Сирдарё, Амударё, Орол денгизи ҳақида кенг маълумотларни императорга рапорт тариқасида етказади.
Император У-ди элчиси Чжан Цянь гапларидан Довон (Фарғона)нинг тенгсиз учқур арғумоқлари ҳақидаги ниҳоятда муҳим бўлган маълумотга катта қизиқиш билдиради. Сайёҳнинг келтиришича, “Довон (Фарғона) давлатида кўк (осмон) отларидан вужудга келган ва шиддат билан югурганда қон билан терлайдиган арғумоқлар етиштирилади”. Қадимги хитойликлар мифологиясида шундай отлар мавжудлиги ҳақида асотирлар бор эди. Император саройидагилар “қон билан терлайдиган” отларни асотирларда келтирилган илоҳий, самовий деб, улар ёрдамида “абадийлик водийсига” етиб бориш мумкин деб билишган.
Чжан арғумоқларнинг пайдо бўлишини шундай тушунтиради: “Довон ўлкасида улкан тоғлар бор. У тоғларда кезиб юрувчи осмон отлари бор бўлиб, бу тулпорларни тутиб олишнинг сира иложи йўқ. Улардан насл олиш учун маҳаллий эл чибор байталларини тоғ текисликларига қўйиб юборишади. Чатишишдан пайдо бўлган тенгсиз арғумоқлар қон билан терлаш хусусиятига эгадирлар, шунинг учун улар самовий отлар ҳисобланади”.
Хитойлик сайёҳнинг ёзганларини ўқиб, “Гўрўғли” достонида афсонавий арғумоқ — Ғиркўкнинг дунёга келиши сабаби бежиз келтирилмаганлиги маълум бўлади: «Бир куни Гўрўғлибек байтални кўлнинг олдида етаклаб юриб эди, бир отнинг кишнаган товуши чиқди. Буни эшитиб Гўрўғлибек у ёққа-бу ёққа қараб қолди. Кишнаган от шу кўлнинг ичида экан, бир вақт у кўлдан кишнаб-кишнаб чиқиб байталга чопди-ю, яна кўлга тушиб йўқ бўлиб кетди».
Чжан маълумотлари натижасида Фарғонанинг самовий отларига Хитойда сажда қилиш культи пайдо бўлади, шоирлари эса уларга бағишлаб қасидалар ёзишда бир-бирлари билан беллаша бошлашади. Жумладан, Тан сулоласининг машҳур шоири Ду Фу бу отларни таърифлаб шундай ёзади:
Мана машҳур арғумоқ,
Фарғона унга ватан.
Қулоғи нақ бамбукнинг,
Япроғидек тиккайган.
Қара қандай кўркам у,
Қандай узун оёғи.
Бўронларни уйғотар,
Кўтарилса туёғи.
Сенга йўлдош бўлса у,
Қўрқмай йўлда кетарсан.
Қанча узоқ бўлса ҳам,
Манзилингга етарсан.
Шундай отинг бор бўлса,
Ҳамиша кўнглинг тўқдир.
Сен учун бу дунёда,
Узоқ яқин йўл йўқдир.
(Хуршид Даврон таржимаси).
Хунн қабилаларининг айнан шу отларда бостириб келаверишидан чарчаган Хитой императорлари ўз қўшинида пакана, понига ўхшаш эмас, балки суяги йирик, оёқлари узун, енгил, елдек учқур отларнинг пайдо бўлишини жуда орзу қилар эдилар. Фақат шундай отлар билан қуролланган қўшин хуннларнинг тўзондек ёпирилиб, чақмоқдек ўриб қайтадиган босқинларига қарши курашиш имконини берар эди.
Императорнинг кўрсатмасига кўра, Чжан Цянь иккинчи марта милоддан аввалги 118 ва 115 йиллар орасида яна Марказий Осиёда бўлади. Бунинг натижасида Хитой шимолий ғарбий тарафда жойлашган давлатлар билан алоқа ўрнатади. Бироқ хитойликлар дағ-даға билан қанчалик ҳаракат қилишмасин, фарғоналиклар отларни уларга беришга ҳеч рози бўлишмайди.
У-ди Фарғона отларини қўлга киритиш учун милоддан аввалги 104 йили олтмиш минг кишилик қўшинни юборади. Бироқ улар дастлаб Ўратепада, сўнгра Ўзганда қаттиқ қаршиликка учрашади. Фарғона водийси ичкарисида эса тор-мор этилади. Мақсадларига эриша олмаган император қўшинидан омон қолган ўн минг одам оч ва ночор ҳолда юртига қайтиб кетишади.
Фарғонага қилинган ҳарбий юришлар кўзланган натижани бермагач, хитойлик савдогарлар Чжан Цянь йўли билан секин-аста шойи газламаларини олиб келиш эвазига, Фарғона, Тошкент, Самарқанд ҳукмдорлари билан келишиб, матоларини арғумоқларга алмаштира бошлашади. Тинчлик ва ўзаро ҳамкорлик натижасида хитойликлар Марказий Осиёга ва у орқали дунёнинг бошқа чекка юртларига чиқиш имкониятига эга бўлишади.
Чжан Цянь босиб ўтган йўл орқали Марказий Осиёнинг ва Чин ўлкасининг, кейинчалик Ўртаер денгизи мамлакатлари ва Ҳиндистоннинг қадимги маданияти учрашди. Икки буюк йўл бирлашиб, бир бутунни ташкил қилди. Бири ғарбдан македониялик Искандар юриши натижасида ҳосил бўлган, иккинчиси шарқдан, Хан империясидан Марказий Осиёга Чжан Цань томонидан юрилган йўл.
Тарихда мазкур йўл бир давлат томонидан тўлиқ назорат қилинган уч давр бўлган: VI асрда турк хоқонлиги, XIII асрнинг иккинчи чорагида Чингизхон империяси ва XIV асрнинг иккинчи ярмида Амир Темур империяси даврида. Гарчи йўлларнинг ниҳоятда чўзилганлиги сабабли уларни бир назорат остига бирлаш- тириш ниҳоятда мушкул бўлса-да.
Чжан Цяньнинг Марказий Осиё- га қилган сафари ҳисоботини тарихчилар Колумбнинг янги дунёнинг кашф қилинганлиги ҳақидаги Сантанхельга ёзган мактубига тенглаштиришади. Чжан Цяньнинг саёҳати туфайли Хитойга илк марта Фарғонанинг учқур отлари, унинг еми — беда-арпа, узум, анор, бодринг, буғдой, ерёнғоқ ва хурмо дарахти олиб келинди. Ўз навбатида, Марказий осиёликлар Хитой ҳақида ҳам кўплаб маълумотларга эга бўлишди, ўзаро ҳамкорлик алоқалари йўлга қў-
йилди, айниқса, Хитой шойи газламалари, қоғоз ва чинни идишлари маҳаллий эллар орасида кенг шуҳрат қозонди.
Эркин Мусурманов.
